BOSANSKO-HERCEGOVAČKA ARHITEKTURA
Kroz stoljeća naša arhitektura bila je i ostala specifična po mnogo čemu. Nastala je pod snažnim uticajem četiri osnovna razvojna perioda, u kojem su političke i društvene promjene uticale na stvaranje i razvoj znamenitih kulturnih i arhitektonskih navika tadašnjeg bosansko-hercegovačkog društva.
U srednjem vijeku, pod uticajem Osmanskog carstva, na ovim prostorima, podizane su specifične građevine - zadruge, koje su prvenstveno djelovale kao oblik bosanskog graditeljstva. Najčeće su se odvajale jedne od drugih i organizovale u nove organizacione grupe, a time i u nastambe i nove zadruge.
Zadružno povezivanje donijelo je ubrzo veliki ekonomski prosperitet društva. Tadašnje nastambe, poznate pod nazovom “Dinarske kuće”, doprinosile su cjelovitom društvenom razvoju. Građevine su podizane uglavnom od drveta ili slame, a svakodnevni život se uglavnom odvijao oko ognjišta, koja su bila važno mjesto susretanja, druženja, razgovora i, vrlo često, nadmetanja u društvenim igrama. U to historijsko doba muške i ženske prostorije i odaje bile su mahom odvajane jedne od drugih.
Upravo se tada počelo razvijati nešto što danas nazivamo seoskim turizmom, kao i brzim razvojem gradova i kasaba.
U to vrijeme živio je i stvarao u ovoj oblast izvjesni arhitektonski teoretičar tog vakta Dušan Gabrijan, čija organizacija je primjetna i dan – danas u bosansko-hercegovačkoj gradnji. Tadašnja gradska vođstva trudila su se da se intenziviraju projektantski i izvedbeni radovi na podizanju bosanskih gradova.
U Bosni i Hercegovini razvoj arhitekture počinje od rimskih mozaika u Butmiru na Ilidži, preko nadgrobnih spomenika i stećaka, kao što su oni u Radimlji kod Stoca. Tu su i objekti srednjovjekovnih gradova, utvrda i dvorova, poput gradova Srebrenik, Vranduk, Bobovac i Kastel, kao i mnogi drugi iz vremena bosanskog kraljevstva, kao i osmanske sakralne i profane arhitekture, u koju spadaju Svrzina kuća u Sarajevu, Stari most u Mostaru i most Mehmed paše Sokolovića u Višegradu, te arhitektura austrougarskih stambeno-poslovnih palata i drugih javnih i privatnih zgrada, kakva je, recimo, Vijećnica u Sarajevu.
U našoj zemlji stvarala se i takozvana memorijalna arhitektura i spomenici poput onih na Kozari i Tjentištu, zatim Muzej Revolucije / Historijski muzej Bosne i Hercegovine u Sarajevu, pa sve do arhitekture vremena u kojem živimo.
Vrsni arhitekta i teoretičar i jedan od najznačajnijih bosanskih arhitekata dvadesetog stoljeća Juraj Najdhard pitao se “…šta je šarm Orijenta, koji počinje u Sarajevu, a kojem zapadnjaci ne mogu odoliti” i odgovarao potom kako “…ovdje nema planova, koji dolaze iz racionalnog razmišljanja… Ovdje ne postoje ni jasna osovina, niti apsolutna simetrija. Ovdje se čak ni građevinski sistemi ne izvode ispravno. Ovdje sve prikazuje potrebu za zadovoljavanjem ljudi”…
Jedan od prvih simboličkih projekata svojevrsnog spajanja Istoka i Zapada bio je Stari most u najvećem hercegovačkom gradu.
Mada je Sulejman Veličanstveni 1566. godine dao nalog da se on izgradi, a Mimar Hajrudin ga izgradio kao jedan od najljepših mostova na svijetu, vidljivo je da iz ovog unikatnog djela izsijavaju i duh i stvaralaštvo i evropske civilizacije. Suština je u tome što bosanski čovjek ima svoj stil, zaključuje Najdraht i dodaje da su bosanske kuće temelji gradnje po ovim i ovakvim standardima i da se temelji mahom grade od kamena, prizemlje od gline, nepečene cigle i drvenih poveznica, dok je prvi sprat imao drvenu strukturu, a krov je gotovo uvijek bio od drveta, a tek docnije od crijepa.
Bosanska kuća iz sedamnaestog stoljeća sastojala se od pet elemenata: ograde, koja je odvajala privatni od javnog prostora, zatim dvorišta, koje je obično bilo obloženo oblim kamenom, radi lakšeg održavanja, te šadrvana, fontane ili česme, kao osnovni dio higijene prije ulaska u kuću, prizemlje ili poluprivatni prostor, gdje se okupljala familija, te divanhana. Prvi sprat tih bosanskih kuća bio je privatnog karaktera, a korišten je uglavnom za odmor i uživanje čaršijskih bogatuna.
Dolaskom austrougarske vojske 1878. godine naša domovina postala je austrougarski protektorat. Bila je izložena još jednoj kulturnoj promjeni.
Međutim, činjenica je da je u tom kratkom periodu vladavine Austro-Ugarske, Bosna osjetila značajan uticaj na polju urbanističkog planiranja i arhitekture. Nova vlast zavela je red i uvela obavezu pribavljanja dozvole za gradnju. Vršena je i regulacija takozvanog harmoničnog dizajna sa okolinom i poštivanje regulacionog plana. Recimo, Gradska vijećnica u Sarajevu karakterističan je primjer takozvanog pseudo-maurskog stila, pri čemu su se koristile dekoracije i lukovi mavarskog karaktera, pomiješani sa formalnim i klasičnim normama u savremenoj arhitekturi dvadesetog stoljeća.
Nove vlasti su također dovele veći broj stručno obrazovanih arhitekata iz zapadne Evrope, koji su gradnjom novih objekata i novom regulacijom gradova u Bosni i Hercegovini, dovele do povećanja urbanog stanovništva u zemlji, čime je još više izmješan kulturni karakter Bosne i Hercegovine.
Nesporno da su ove velike promjene pospješile industrijalizaciju i vodile ka općem napretku ekonomije. Evidentno je bilo da su u tom periodu gradovi počeli da mijenjaju svoju prvobitni izgled. U naš glavni grad ubrzo su počeli pristizati naši momci, koji su se školovali u Evropi. Među njima pominjemo braću Kadić, zatim Jahijela Fincija, Baldasara i Smiljanića. Pomenuta braća Kadić projektvali su Zgradu Penzionog fonda i neboder JAT-a, dok su Kabiljo i Finci projektvali stambene zgrade s čeličnom staklenom fasadom na Obali u Sarajevu. Podignuta je i zgrada socijalnog osiguranja u Mostaru i palača Defterder Pašinog vakufa u Banjaluci.
Recimo, 1938. godine na graditeljsku scenu stupa znameniti arhitekt Juraj Najdraht. Uoči Drugog svjetskog rata on i njegovi saradnici projektovali su standardne radničke stanove u nekim gradovima u središnjoj Bosni. Uz Najdrahta, na projektantskoj i izvedbenoj sceni našao se i Ivan Štaus. Niže se dugačak spisak zanimljivih i prelijepih objekata, poput Hotela "Holiday Inn" u Sarajevu, izgrađenog 1983. godine i Unisovih tornjeva, izgrađenih 1968. godine. Svrzina kuća je recimo primjer narodnog stambenog graditeljstva osmanske arhitekture u olimpijskom Sarajevu. I tako, sve do naših dana, kada Sarajevo postaje jedan od gradova sa najviše građevinskih, ali i mnogih projekata, među gradovima jugoistočne Evrope! Uz bosansko-hercegovačko poratno vrijeme podignuti su mnogi atraktivni objekti, uz ostale, i Avazov toranj i objekat Bosmala.
Međutim, nakon ovih veleljepnih objekata, po mnogima, bosanskohercegovačka arhitektura počela je da gubi umjetničku i estetsku komponentu. Uz to, sve je manje arhitekture, sa svojim iskonskim vrijednostima. Kritičari sadašnjeg trenutka u bosansko-hercegovačkoj arhitekturi tvrde da sa svakim novim danom gubimo umjetničke i estetske komponente u bh arhitekturi. U kakvom društvu živimo, najbolje govori pojava površno projektovanih ili uopšte neprojektovanih zgrada, manje više svuda po našoj državi. Na udaru je i be-ha baština, koja je ovim i ovakvim /ne/radom ugrožena. Naravno, nije sve baš tako crno. Novi objekti rađaju se u glavnom gradu, kao reduše nakon kiše. I bliže i dalje od Sarajeva. U Tuzli, Gradačcu, Tešnju, Konjicu, Bijeljini, Visokom…Zenici, Bihaću, Bosanskom Novom…Gračanici, Brčkom, Bijeljini, Banja Luci, Ljubuškom, Čapljini i mnogim drugim gradovima, diljem ove prelijepe zemlje.
I još nešto.
Valja tragati za potpuno drugačijim pristupom obrazovanju arhitekata, za što su ponajviše odgovorni arhitektonski i građevinski fakulteti, tvrde kritičari sadašnje trenutne situacije u bosansko-hercegovačkoj arhitekturi…
Zabilježio
Velid Džindo
